این سوره را دو نام است، سورة المرسلات و سورة العرف. پنجاه آیتست صد و هشتاد و یک کلمت، هشتصد و شانزده حرف جمله به مکه فرو آمد و در مکیات شمرند. عبد الله مسعود گفت: من با رسول خدا (ص) بودم، لیلة الجن که این سوره بوى فرو آمد ابن عباس گفت: همه سوره مکى است، مگر یک آیت که به مدینه فرو آمد: و إذا قیل لهم ارْکعوا لا یرْکعون. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و در فضیلت این سوره ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص) گفت: هر که این سوره برخواند نام او در دیوان مومنان نویسند و گویند: این از مشرکان نیست. در روزگار خلافت عمر مردى بیامد از اهل عراق نام او صبیغ و از عمر ذاریات و مرسلات پرسید.
صبیغ عادت داشت که پیوسته ازین معضلات آیات پرسیدى، یعنى که تا مردم در آن فرو مانند. عمر او را دره زد و گفت: لو وجدتک محلوقا لضربت الذى فیه عیناک.
اگر من ترا سر سترده یافتمى ترا گردن زدمى. عمر این سخن از بهر آن گفت که از رسول خدا (ص) شنیده بود در صفت خوارج که: «سیماهم التلحیق»، گفت: در امت من قومى خوارج برون آیند نشان ایشان آنست که میان سر سترده دارند. پس عمر نامه نبشت به ابو موسى اشعرى و کان امیرا على العراق که یک سال این صبیغ را مهجور دارید، با وى منشینید و سخن مگویید. پس از یک سال صبیغ توبه کرد و عذر خواست و عمر توبه وى و عذر وى قبول کرد شافعى گفت: حکمى فی اهل الکلام کحکم عمر فی صبیغ.
و الْمرْسلات عرْفا سخن متصل است و منتظم تا: فالْملْقیات ذکْرا، و مراد از همه فریشتگانست بقول بعضى مفسران و الْمرْسلات عرْفا یعنى: الملائکة ترسل بالمعروف و طریق البر و محاسن الافعال و مکارم الاخلاق، کقوله عز و جل: و أْمرْ بالْعرْف. و العرف: بمعنى المعروف و هو المصدر و یسمى الشىء الحسن عرفا کما یسمى الشیء القبیح: نکرا، اى منکرا.
فالْعاصفات عصْفا یعنى: ملائکة العذاب یعصفون بارواح الکفار «عصْفا» اى یسرعون بها.
و الناشرات نشْرا یعنى: الملائکة تنشر صحائف الوحى على الانبیاء و السفرة تنشر المصاحف فی السماء من قوله: «کتابا یلْقاه منْشورا».
فالْفارقات فرْقا یعنى: الملائکة تفرق بالوحى بین الحلال و الحرام.
فالْملْقیات ذکْرا یعنى: الملائکة تلقى الوحى الى الانبیاء کقوله: «یلْقی الروح منْ أمْره على منْ یشاء منْ عباده» الالقاء: الإبلاغ و الاعلام. قال الله تعالى: إنا سنلْقی علیْک قوْلا ثقیلا و الذکر هاهنا القرآن. و قال بعض المفسرین: المراد بالکل الریاح. قالوا: و الْمرْسلات عرْفا یعنى: الریاح ترسل متتابعة کعرف الدیک و کعرف الفرس یتلوا بعضها بعضا لا یخلو الجو من ریح قط و الا کرب الخلق من عاصف او رخاء او نسیم.
فالْعاصفات عصْفا هى الریاح الشدیدات الهبوب.
و الناشرات نشْرا هى الریاح اللینة، و قیل: هى الریاح التى یرسلها الله نشرا بین یدى رحمته، و قیل: هى الریاح التى تنشر السحاب و تأتى بالمطر.
فالْفارقات فرْقا هى الریاح تفرق السحاب فتجعله قطعا و تذهب به.
فالْملْقیات ذکْرا هى الریاح على معنى انه یتعظ بها ذوو الأبصار و یحتمل ان المرسلات عرفا هى لسور المنزلة و الآیات و کذا: فالْفارقات فرْقا آیات القرآن تفرق بین الحق و الباطل.
عذْرا أوْ نذْرا اى اعذارا و انذارا. تأویله ارسل الله الملائکة الى الانبیاء لاجل الاعذار و الانذار اعذارا من الله الى خلقه لئلا یکون لاحد حجة فیقول: لم یأتنى رسول الله (ص) و انذارا من الله لهم من عذابه و انتصبا على المفعول له. قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائى و حفص: «عذْرا أوْ نذْرا». بالتخفیف ساکنة الذال. قالوا: لانهما فی موضع.
مصدرین و هما الاعذار و الانذار و لیسا بجمع فیثقلا. و قرأ روح عن یعقوب و الولید عن اهل الشام: بالتثقیل و التحریک فیهما. و الباقون بتخفیف الاولى و تثقیل الثانیة و هما لغتان. عن ابن عباس فی قوله عز و جل عذْرا أوْ نذْرا قال: یقول الله عز و جل یا ابن آدم انما أمرضکم لا ذکرکم و امحص به ذنوبکم و اکفر به خطایاکم و انا ربکم اعلم ان ذلک المرض یشتد علیکم و انا فی ذلک معتذر الیکم.
إنما توعدون لواقع هذا موقع الاقسام الاربعة، اى ما وعدتم من البعث و الحساب لکائن عن قریب ثم بین وقت وقوعه فقال: فإذا النجوم طمستْ اى ذهب ضووها و محى نورها. و قیل: محیت آثارها کما یمحى الکتاب.
و إذا السماء فرجتْ اى صدعت و شققت و وقعت فیها الفروج التى نفاها بقولها و مالها من فروج. و قیل: فتحت.
و إذا الْجبال نسفتْ حرکت و قلعت من اماکنها و اذهبت بسرعة حتى لا یبقى لها اثر، یقال: انتسفت الشىء اذا اخذته بسرعة.
و إذا الرسل أقتتْ قرأ اهل البصرة: وقتت بالواو و قرأ ابو جعفر: بالواو و تخفیف القاف و قرأ الآخرون بالالف و تشدید القاف و هما لغتان و العرب تبدل الالف من الواو و الواو من الالف. یقول وسادة و اسادة و کتاب مورخ و مارخ و قوس موتر و مأتر و معنى اقتت جمعت لمیقات یوم معلوم و هو یوم القیامة لیشهدوا على الامم. و قیل: جعل یوم الفصل لهم وقتا کما قال: ان یوم الفصل میقاتهم اجمعین، و قیل: ارسلت لاوقات معلومة، علم الله سبحانه، فارسلهم لاوقاتهم علم ما علمه و اختاره.
لأی یوْم أجلتْ هذه کلمة تعجیب و تعظیم، یعجب العباد من ذلک الیوم. و معنى «أجلتْ» وقتت، کقوله، عز و جل: و بلغْنا أجلنا الذی أجلْت لنا ثم اجاب نفسه فقال: لیوْم الْفصْل. قال ابن عباس: یوم یفصل الرحمن بین الخلائق و معنى «الْفصْل»: الحکم. و الفیصل: الحاکم، اى یحکم بین المحسن و المسىء و بین الرسل و مکذبیها. و قیل: لأی یوْم أجلتْ اى لاى یوم اخر الرسل و ضرب الاجل لجمعهم لیوْم الْفصْل اى لیوم القضاء بین الخلق. ثم قال على جهة التهویل و التعظیم لشأن ذلک الیوم.
و ما أدْراک ما یوْم الْفصْل من این تعلم کنهه و لم تعهد مثله.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین هذه الآیة تتکرر فی هذه السورة عشر مرات و فیها ثلاثة اقوال: احدها ان القرآن عربى و من عادتهم التکرار و الاطناب کما فی عادتهم الاختصار و الایجاز. و الثانی ان کل واحدة منها ذکرت عقیب آیة غیر الاولى فلا یکون مستهجنا و لو لم یکرر کان متوعدا على بعض دون بعض، الثالث ان بسط الکلام فی الترغیب و الترهیب ادعى الى ادراک البغیة من الایجاز و قد یجد کل احد فی نفسه من تأثیر التکرار بالاخفاء به ثم بعد بدا ایجاب الویل فی الآخرة لمن کذب بها بذکر من اهلک من امم الانبیاء الاولین کقوم نوح و عاد و ثمود. فقال: أ لمْ نهْلک الْأولین الم نمتهم و نستأصلهم بالعقوبة، استفهام فی معنى التقریر.
ثم نتْبعهم الْآخرین اى نلحق المتأخرین الذین اهلکوا من بعدهم بهم کقوم ابراهیم و قوم لوط و اصحاب مدین و آل فرعون و ملائه ثم توعد المجرمین من امة محمد (ص) فقال: کذلک نفْعل بالْمجْرمین اى مثل الذى فعلنا بهم نفعل بالمکذبین من قومک.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین اى لمن کذب بالآخرة بعد أن احتج علیه فی هذه الآیة باهلاک الامة بعد الامة و انهم على اثرهم فی الهلاک ان اقاموا على الاشراک و الاشارة بقوله: «یومئذ» الى وقت اهلاکهم ثم احتج علیهم فی الآیة الأخرى بقوله: أ لمْ نخْلقْکمْ منْ ماء مهین اى نطفة ضعیفة. المیم فی المهین اصلیة و مهانتها قلتها و خستها. و قال فرعون لموسى. هو مهین، اى قلیل فقیر و کل شىء ابتذلته فلم تصنه فقد امتهنته و قالت عائشة: کان رسول الله (ص) فی مهنة اهله.
فجعلْناه فی قرار مکین یعنى الرحم یستقر فیه الماء و یتمکن. و قیل: یتمکن فیه الولد.
إلى قدر معْلوم یعنى: الى وقت خروج الولد و بلوغ حد الکمال. و قیل: إلى قدر معْلوم اربعین یوما نطفة، و اربعین یوما علقة کقوله: «و نقر فی الارحام ما نشاء الى اجل مسمى خلقا من بعد خلق».
فقدرْنا قرأ اهل المدینة و الکسائى: فقدرنا بالتشدید من التقدیر و قرأ الآخرون بالتخفیف من القدرة لقوله: فنعْم الْقادرون. و قیل: معناهما واحد فنعم القادرون، اى فنعم المقدرون یعنى: تقدیر الولد نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم عظاما و قیل: «فقدرْنا» من القدرة، اى قدرنا على خلقکم حالا بعد حال و صورة بعد صورة.
و قیل: «فقدرْنا» «فنعْم الْقادرون» اى فملکنا فنعم المالکون ثم احتج علیهم فی الثالثة بقوله: أ لمْ نجْعل الْأرْض کفاتا اى کنا و غطاء تضم الاحیاء على ظهورها و الاموات فی بطونها. یقال: کفت الشىء. یکفته اذا ضمه و جمعه. و فی الحدیث عن رسول الله (ص): «امرت ان اسجد على سبعة اعضاء و لا اکفت ثوبا و لا شعرا»
و شهد الشعبى جنازة فسئل عن قوله: أ لمْ نجْعل الْأرْض کفاتا أحْیاء و أمْواتا فاشار الى البیوت و قال: هذه کفات الاحیاء، ثم اشار الى القبور، و قال: هذه کفات الاموات. و فی الحدیث: «ضموا فواشیکم و اکفتوا صبیانکم»
اى ضموهم الیکم و اجیفوا الأبواب و اطفئوا المصابیح فان للشیطان خطفة و انتشارا فعلى هذا القول تقدیر الآیة: أ لمْ نجْعل الْأرْض کفاتا للخلق أحْیاء و أمْواتا فیکون الاحیاء و الاموات حالین للخلق. معنى آنست که: نه ما این زمین نهان دارنده خلق کردیم، همه را مىپوشد، زندگان را و مردگان را. زندگان را مادر است، و مردگان را چادر است، و روا باشد که احیاء و اموات نعت زمین نهند. احیاء زمین مأهول است مزروع که در آن مردم بود و نباتات و درخت، و اموات زمین موات است غیران و بیابان از خلق تهى و از نباتات و درخت خالى. میگوید، جل جلاله: ما این زمین را نهان دارنده نکردیم و آن را پاره پاره زنده و مرده نکردیم.
و جعلْنا فیها رواسی شامخات اى جبالا ثوابت طوالا. و رجل شامخ اى متطاول متکبر، قال الشاعر:
ایها الشامخ الذى لا یرام
نحن من طینة علیک السلام.
ولدى الموت تستوى الاقدام و أسْقیْناکمْ ماء فراتا اى جعلناه سقیا لکم و قیل، مکناکم من شربه و سقیه دوابکم و مزارعکم. قال ابن عباس: اصول انهار الارض اربعة: سیحان و الفرات و النیل و جیحان، فسیحان دجله و جیحان نهر بلخ، و هى من الجنة و تنبع فی الارض من تحت صخرة عند بیت المقدس. و معنى الفرات: اعذب العذوبة ضد الاجاج و کل عذب من الماء الفرات.
«ویْل یوْمئذ للْمکذبین» بما وعد الله فیها و اخبر عن قدرته علیها. قال الله تعالى: منْها خلقْناکمْ و فیها نعیدکمْ و منْها نخْرجکمْ تارة أخْرى و فی جمیع ما ذکر فی الآیة دلیل على انه قادر علیم و صانع حکیم، لم یخلق الناس عبثا و لم یترکهم سدى و هو کما یبدى یعید. قوله: «انْطلقوا» القول هاهنا مضمر، اى تقول لهم الخزنة: یا معشر المشرکین انطلقوا الى ظل ذى ثلث شعب ما کنتم به تکذبون اى امضوا الى النار التى کنتم تکذبون من اخبرکم بها انْطلقوا إلى ظل ذی ثلاث شعب هذا الظل هو الیحموم دخان جهنم یطبق على الخلق. ذی ثلاث شعب شعبة عن یمینهم و شعبة عن یسارهم و شعبة من فوقهم، فیحیط بهم کقوله: «أحاط بهمْ سرادقها». و قیل: «ثلاث شعب» شعبة من النار و شعبة من الدخان و شعبة من الزمهریر. و قیل: یخرج عنق من النار فتنشعب ثلاث شعب اما النور فیقف على روس المومنین و الدخان یقف على روس المنافقین و اللهب الصافى یقف على روس الکافرین ثم وصف ذلک ظل فقال: «لا ظلیل» اى لیس فیه برد و لا راحة و لا یغْنی من اللهب اى و لا یدفع عنهم شیئا من حر جهنم.
«إنها» یعنى: النار «ترْمی بشرر» هى ما یتطایر من النار واحدتها شررة «کالْقصْر» یعنى: کالبناء العظیم من هذه القصور المبنیة و الحصون العظیمة. و قال عبد الرحمن بن عابس: سألت ابن عباس عن قوله: إنها ترْمی بشرر کالْقصْر قال: هى الخشب العظام المقطعة و کنا نعمل الى الخشب فنقطعها ثلاثة اذرع و فوق ذلک و دونه ندخرها للشتاء فکنا نسمیها القصر و قال سعید بن جبیر و الضحاک: هى اصول النخل و الشجر العظام واحدتها قصرة مثل تمرة و تمر و جمرة و جمر.
کأنه جمالت و قرأ حمزة و الکسائى و حفص: جمالة على جمع جمل مثل حجر و حجارة. و قرأ یعقوب بضم الجیم بلا الف اراد الاشیاء العظام المجموعة المجملة و قرأ الآخرون: جمالات بالالف و کسر الجیم على جمع الجمال و هی جمع الجمع. و قیل: جمع جمل کرجالات جمع رجل قوله: «صفر» اى سود، و العرب یسمى السود من الإبل صفرا لانه تعلو سوادها صفرة کما قیل لبیض: الظباء ادم لان بیاضها تعلوه کدرة. و فی الخبر: ان شرر نار جهنم سود کالقیر. شبه الشرر بالقصر و بالجمال فی الکبر و فی الکثرة و فی اللون.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین بما ذکرناه ثم یقال لهم ثانیا.
هذا یوْم لا ینْطقون یوم القیامة یوم ممتد فیه حالات و مواقف فیمکنون من الکلام فی بعضها و ذلک فی قوله: «عنْد ربکمْ تخْتصمون» و یمنعون الکلام فی بعضها لقوله: هذا یوْم لا ینْطقون و اضافته الى الفعل یدل على ان المراد منه زمان او ساعة کقولک: آتیک یوم یقدم زید و انما یقدم فی ساعة. و قیل «لا ینْطقون» اى لا یجدون حجة یحتجون بها.
و لا یوْذن لهمْ فیعْتذرون اى لیس لهم عذر فیوذن لهم فی الاعتذار و لو کان لهم عذر لم یمنعوا. قال الجنید: اى عذر لمن اعرض عن منعمه و کفر ایادیه و نعمه. و قیل: الفاء فی قوله: «فیعْتذرون» لیست للجواب انما هى عطف على الجحد فی قوله: «لا ینْطقون» و التقدیر هذا یوم لا ینطقون و لا یعتذرون.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین بحجج الله ثم یقال لهم ثالثا: هذا یوْم الْفصْل اى هذا یوم الجزاء و یوم یفصل بین اهل الجنة و النار فیبعث فریق الى الجنة و فریق الى النار، جمعناکم فیه و الاولین من الامم الماضیة.
فإنْ کان لکمْ کیْد فکیدون اى ان کانت لکم حیلة الى التخلص من حکمى فاحتالوا لانفسکم و تخلصوا من حکمى لو قدرتم، یعنى: ان قدرتم على ما کنتم تفعلونه قبل من العناد لرسلى و التکذیب بآیاتى و ترک الاصغاء الى قولى: أ لمْ نجْعل الْأرْض کفاتا الآیة فافعلوا ثم قال: ویْل یوْمئذ للْمکذبین بهذه الآیة و مضمونها و معناها.
إن الْمتقین فی ظلال و عیون اى ظلال اشجار الجنة و عیون تفجر منها انهار الجنة.
و فواکه مما یشْتهون لذیذة مشتهاة یقال لهم: کلوا و اشْربوا هنیئا لا یشوبه مکروه و لا ینقطع بما کنْتمْ تعْملون فی الدنیا بطاعتى.
إنا کذلک نجْزی الْمحْسنین اى نثیب الذین احسنوا فی تصدیقهم رسولى.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین بما ذکرنا ثم خاطب فی عصر النبی (ص) من المشرکین مبالغة فی زجرهم و انهم فی ایثارهم العاجلة الفانیة على الآجلة الباقیة من جملة المجرمین الذین قال فیهم عند مفتتح هذه الآى کذلک نفْعل بالْمجْرمین فرجع آخر الکلام الى اوله فقال: کلوا و تمتعوا قلیلا إنکمْ مجْرمون اى عیشوا فی الدنیا متمتعین مسرورین ایاما قلائل إنکمْ مجْرمون و عاقبة المجرمین النار.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین بما اعددناه للکفار من العذاب الالیم.
و إذا قیل لهم ارْکعوا لا یرْکعون کانوا فی الجاهلیة یسجدون للاصنام و لا یرکعون لها فصار الرکوع من اعلام صلوة المسلمین لله عز و جل و قال مقاتل: نزلت هذه الآیة فی بنى ثقیف حین امرهم رسول الله (ص) بالصلاة فقالوا: لا ننحنى فانه مسبة علینا. فقال رسول الله (ص): «لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود».
و قال ابن عباس: هذا فی القیامة، یقال لهم: «ارکعوا» فلا یستطیعون کما یدعون الى السجود فلا یستطیعون.
ویْل یوْمئذ للْمکذبین بالصلاة و وجوبها.
فبأی حدیث بعْده یوْمنون فباى کتاب، و باى خطاب، و باى کلام بعد القرآن یصدقون و قد أبوا الایمان بالقرآن مع کونه معجزا قاطعا لاعذارهم و الله اعلم بالمراد.